Kościół katolicki obchodzi dziś Uroczystość Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa. Święto nazywane Bożym Ciałem to liturgiczna uroczystość, obchodzona zawsze w czwartek, 11 dni po Zielonych Świątkach i 60 dni po Wielkanocy, między 21 maja a 23 czerwca. Boże Ciało oraz następne osiem dni – oktawa – dla katolików oznacza publiczne wyznanie wiary w obecność Jezusa Chrystusa w Najświętszym Sakramencie. Święto, poza swoją religijną wymową, ma także ważne miejsce w polskiej tradycji ludowej.
Obchody Bożego Ciała zostały zapoczątkowane w 1246 roku w Belgii. Ich inicjatorką była św. Julianna z Liège, przeorysza klasztoru augustianek z Mont Cornillon, którą Jezus podczas objawienia prosił o święto Eucharystii. Pod wpływem tych objawień miejscowy biskup Robert ustanowił w 1246 r. święto Bożego Ciała, początkowo dla jego diecezji Liege.
W 1252 r. legat papieski rozszerzył obchodzenie tego święta na Germanię. Jednak dopiero po cudzie eucharystycznym, jaki zdarzył się w 1262 roku we włoskiej miejscowości Bolsena, gdzie hostia zaczęła krwawić, papież Urban IV w 1264 roku bullą „Transiturus” ustanowił święto Bożego Ciała dla całego Kościoła.
W Polsce po raz pierwszy wprowadził tę uroczystość biskup Nankier w 1320 r. w diecezji krakowskiej. W 1420 r. na synodzie gnieźnieńskim uznano Boże Ciało za uroczystość powszechną obchodzoną we wszystkich kościołach w państwie.
Procesje eucharystyczne w dniu Bożego Ciała wprowadzono trochę później niż samo święto. Tradycyjnie brały w nich udział władze miejskie, wojsko, cechy rzemieślnicze oraz liczne bractwa.
Do dziś w niektórych częściach Włoch czy Ameryki Łacińskiej ulice, którymi przechodzi procesja Bożego Ciała, wykładane są kwiatami. W Hiszpanii kwiatami dekoruje się również ściany domów.
Utworzenie dywanu usypanego z tysięcy kwiatów nawiązuje do tradycji średniowiecznej, kiedy to królewskie ogrody przekazywały w tym dniu na rzecz Kościoła kwiaty, które miały posłużyć do przyozdobienia katedr dla uświetnienia uroczystości Bożego Ciała.
W święto Bożego Ciała buduje się ołtarze ustawione pod gołym niebem. Zawierają one miejsce na monstrancję, a także symbole religijne, jak również elementy symbolizujące grupy zawodowe, organizacje, zrzeszenia, które je wykonują. Są pięknie ukwiecone i przybrane zielonymi drzewkami, najczęściej brzózkami lub gałęziami lipy.
Gałązki brzozy miały kiedyś duże znaczenie symboliczne. Wykorzystywane były do zabiegów leczniczych, magicznych i ochronnych. Po uroczystości uczestnicy odłamywali gałązki, którymi były udekorowane ołtarze i zabierali ze sobą. Wtykali je w ziemię, na granicy pól, aby zabezpieczały zasiewy przed burzami, chorobami i szkodnikami. Wkładali pod strzechy, by chroniły dom i zabudowania gospodarskie przed pożarem i innymi żywiołami.
Dziś także wiele osób zabiera brzozowe gałązki do domu, wierząc, że są źródłem Bożego błogosławieństwa i chronią od wszelkich nieszczęść. Niewiele osób pamięta o znaczeniu tego zwyczaju, który odnosił się głównie do zabiegów o charakterze agrarnym.
Procesja Bożego Ciała
Procesja do czterech ołtarzy jest najważniejszym elementem święta Bożego Ciała. Przy ołtarzach czytana jest Ewangelia i celebrans udziela wiernym błogosławieństwa monstrancją z Najświętszym Sakramentem. Przebieg procesji ma ustaloną formę – ksiądz pod baldachimem niesie monstrancję od ołtarza do ołtarza, w powietrzu unosi się zapach kadzidła, słychać dźwięki dzwonów, dziewczynki sypią płatki kwiatów, chłopcy dzwonią małymi dzwonkami.
Przed baldachimem niesione są chorągwie, feretrony i sztandary, a za baldachimem podążają wierni. W niektórych regionach na tę okazję zakładany jest strój ludowy, co podkreśla przywiązanie do tradycji regionalnej.
Najbarwniejsze procesje Bożego Ciała w Polsce odbywają się w Łowiczu i Spycimierzu, gdzie w czwartkowe święto robione są uliczne dywany kwiatowe, „ludowo” jest też na Podhalu. A przemyska procesja ulicami miasta łączy wiernych obrządku łacińskiego i greckokatolickiego.
Na ukształtowanie się barwnych procesji z okazji Bożego Ciała znaczny wpływ wywarło naśladowanie uroczystych wjazdów królów i arystokratów urządzanych z okazji ważnych wydarzeń państwowych. Procesje Bożego Ciała na przestrzeni wieków były też wykorzystywane do akcentowania wydarzeń politycznych i narodowych, na przykład w okresie zaborów procesje były często manifestacjami narodowościowymi, a w czasach Polski Ludowej udział w procesji Bożego Ciała miał charakter religijno-narodowy i był formą sprzeciwu przeciwko narzucanej ideologii, bywało, że pojawiały się akcenty solidarnościowe i patriotyczne.
Kościelny ceremoniał tego dnia ubogacają pieśni eucharystyczne. Podczas procesji śpiewane są pieśni, w których wierni składają hołd Bogu.
Oktawa Bożego Ciała
Po uroczystości Bożego Ciała rozpoczyna się oktawa, która dawniej uważana była za czas niezwykły i wolny od prac polowych. W tym okresie kobiety także nie prały bielizny kijankami, aby nie ściągnąć burz.
Mądrość ludowa zalecała: „W Boże Ciało z Boską chwałą, Słowo nam się Chlebem stało, nie tnij zboża ni kapusty, bo odnajdziesz w niej rdzeń pusty”.
W kolejnych dniach po Bożym Ciele, w kościele odprawiano nabożeństwa, które miały wybłagać urodzaj, a tradycja ludowa upowszechniła wiele powiedzeń i wróżb dotyczących tego okresu: „Boże Ciało pogoda darzy, rok będzie dobry dla gospodarzy”; „Jaki dzień jest w Boże Ciało, takich dni potem niemało”; „Na Boże Ciało żyto zakwitało”; „Na Boże Ciało siej proso śmiało”.
Po czwartkowych uroczystościach Bożego Ciała przez cały tydzień odbywają się procesje, ale już tylko wokół kościoła. Z czasem oktawy i procesji wiąże się zwyczaj wykonywania wianków z ziół i kwiatów. Dawniej wito zwykle kilka wianków z mocno aromatycznych roślin: mięty, rozchodnika, macierzanki, kopytnika, tymianku, później także z kwiatów ogrodowych. Wianki te pozostawiano w kościele na całą oktawę, aby nabrały dobroczynnej mocy i dopiero po tym czasie zabierano je do domu, albo codziennie przynoszono je na procesje.
Współcześnie święci się wianki w ostatni dzień oktawy. W przeszłości małe wianuszki, związane czerwoną wstążeczką, po poświęceniu w kościele wisiały w domu nad drzwiami, nad oknami, przy świętych obrazach, u wrót stodół i obór, aby broniły domu przed pożarem, burzą, gradobiciem i szkodnikami oraz przed czarownicami, które zabierały krowom mleko. Zioła z tych wianków wykorzystywano przez cały rok – dodawano do pożywienia chorującym zwierzętom, spalano, w czasie burz, by ochroniły dom przed piorunami, dymem z wianków leczono ból gardła i przestrach u dzieci.
Z poświęconych wianków przyrządzano napary na różne dolegliwości i choroby. Intensywny zapach ziół miał odstraszać złe moce. Wkładano wianek pod pierwszą skibę, pod fundament nowobudowanego domu, zakopywano na rogach pola dla ochrony i błogosławieństwa Bożego.
Uroczystość Bożego Ciała jest wielkim świętem Kościoła, ale również wiąże się z tradycją ludową, radością i pięknem polskich procesji.
Boże Ciało to święto Eucharystii, które w kulturze ludowej miało charakter widowiska kultowego należącego do tradycji wiosennego świętowania, stąd prośby o pogodę, urodzaj, odsunięcie klęsk żywiołowych. Kwiaty, zielone gałązki, wianki wskazują na przedchrześcijańskie znaczenie odradzającego się na wiosnę życia. Uroczystość Najświętszego Ciała i Krwi Pańskiej ma wybitnie chrześcijański charakter, ale w praktykach lokalnych można doszukać się elementów ludowych i lokalnego kolorytu.
W 1252 r. legat papieski rozszerzył obchodzenie tego święta na Germanię. Jednak dopiero po cudzie eucharystycznym, jaki zdarzył się w 1262 roku we włoskiej miejscowości Bolsena, gdzie hostia zaczęła krwawić, papież Urban IV w 1264 roku bullą „Transiturus” ustanowił święto Bożego Ciała dla całego Kościoła.
W Polsce po raz pierwszy wprowadził tę uroczystość biskup Nankier w 1320 r. w diecezji krakowskiej. W 1420 r. na synodzie gnieźnieńskim uznano Boże Ciało za uroczystość powszechną obchodzoną we wszystkich kościołach w państwie.
Procesje eucharystyczne w dniu Bożego Ciała wprowadzono trochę później niż samo święto. Tradycyjnie brały w nich udział władze miejskie, wojsko, cechy rzemieślnicze oraz liczne bractwa.
Do dziś w niektórych częściach Włoch czy Ameryki Łacińskiej ulice, którymi przechodzi procesja Bożego Ciała, wykładane są kwiatami. W Hiszpanii kwiatami dekoruje się również ściany domów.
Utworzenie dywanu usypanego z tysięcy kwiatów nawiązuje do tradycji średniowiecznej, kiedy to królewskie ogrody przekazywały w tym dniu na rzecz Kościoła kwiaty, które miały posłużyć do przyozdobienia katedr dla uświetnienia uroczystości Bożego Ciała.
W święto Bożego Ciała buduje się ołtarze ustawione pod gołym niebem. Zawierają one miejsce na monstrancję, a także symbole religijne, jak również elementy symbolizujące grupy zawodowe, organizacje, zrzeszenia, które je wykonują. Są pięknie ukwiecone i przybrane zielonymi drzewkami, najczęściej brzózkami lub gałęziami lipy.
Gałązki brzozy miały kiedyś duże znaczenie symboliczne. Wykorzystywane były do zabiegów leczniczych, magicznych i ochronnych. Po uroczystości uczestnicy odłamywali gałązki, którymi były udekorowane ołtarze i zabierali ze sobą. Wtykali je w ziemię, na granicy pól, aby zabezpieczały zasiewy przed burzami, chorobami i szkodnikami. Wkładali pod strzechy, by chroniły dom i zabudowania gospodarskie przed pożarem i innymi żywiołami.
Dziś także wiele osób zabiera brzozowe gałązki do domu, wierząc, że są źródłem Bożego błogosławieństwa i chronią od wszelkich nieszczęść. Niewiele osób pamięta o znaczeniu tego zwyczaju, który odnosił się głównie do zabiegów o charakterze agrarnym.
Procesja Bożego Ciała
Procesja do czterech ołtarzy jest najważniejszym elementem święta Bożego Ciała. Przy ołtarzach czytana jest Ewangelia i celebrans udziela wiernym błogosławieństwa monstrancją z Najświętszym Sakramentem. Przebieg procesji ma ustaloną formę – ksiądz pod baldachimem niesie monstrancję od ołtarza do ołtarza, w powietrzu unosi się zapach kadzidła, słychać dźwięki dzwonów, dziewczynki sypią płatki kwiatów, chłopcy dzwonią małymi dzwonkami.
Przed baldachimem niesione są chorągwie, feretrony i sztandary, a za baldachimem podążają wierni. W niektórych regionach na tę okazję zakładany jest strój ludowy, co podkreśla przywiązanie do tradycji regionalnej.
Najbarwniejsze procesje Bożego Ciała w Polsce odbywają się w Łowiczu i Spycimierzu, gdzie w czwartkowe święto robione są uliczne dywany kwiatowe, „ludowo” jest też na Podhalu. A przemyska procesja ulicami miasta łączy wiernych obrządku łacińskiego i greckokatolickiego.
Na ukształtowanie się barwnych procesji z okazji Bożego Ciała znaczny wpływ wywarło naśladowanie uroczystych wjazdów królów i arystokratów urządzanych z okazji ważnych wydarzeń państwowych. Procesje Bożego Ciała na przestrzeni wieków były też wykorzystywane do akcentowania wydarzeń politycznych i narodowych, na przykład w okresie zaborów procesje były często manifestacjami narodowościowymi, a w czasach Polski Ludowej udział w procesji Bożego Ciała miał charakter religijno-narodowy i był formą sprzeciwu przeciwko narzucanej ideologii, bywało, że pojawiały się akcenty solidarnościowe i patriotyczne.
Kościelny ceremoniał tego dnia ubogacają pieśni eucharystyczne. Podczas procesji śpiewane są pieśni, w których wierni składają hołd Bogu.
Oktawa Bożego Ciała
Po uroczystości Bożego Ciała rozpoczyna się oktawa, która dawniej uważana była za czas niezwykły i wolny od prac polowych. W tym okresie kobiety także nie prały bielizny kijankami, aby nie ściągnąć burz.
Mądrość ludowa zalecała: „W Boże Ciało z Boską chwałą, Słowo nam się Chlebem stało, nie tnij zboża ni kapusty, bo odnajdziesz w niej rdzeń pusty”.
W kolejnych dniach po Bożym Ciele, w kościele odprawiano nabożeństwa, które miały wybłagać urodzaj, a tradycja ludowa upowszechniła wiele powiedzeń i wróżb dotyczących tego okresu: „Boże Ciało pogoda darzy, rok będzie dobry dla gospodarzy”; „Jaki dzień jest w Boże Ciało, takich dni potem niemało”; „Na Boże Ciało żyto zakwitało”; „Na Boże Ciało siej proso śmiało”.
Po czwartkowych uroczystościach Bożego Ciała przez cały tydzień odbywają się procesje, ale już tylko wokół kościoła. Z czasem oktawy i procesji wiąże się zwyczaj wykonywania wianków z ziół i kwiatów. Dawniej wito zwykle kilka wianków z mocno aromatycznych roślin: mięty, rozchodnika, macierzanki, kopytnika, tymianku, później także z kwiatów ogrodowych. Wianki te pozostawiano w kościele na całą oktawę, aby nabrały dobroczynnej mocy i dopiero po tym czasie zabierano je do domu, albo codziennie przynoszono je na procesje.
Współcześnie święci się wianki w ostatni dzień oktawy. W przeszłości małe wianuszki, związane czerwoną wstążeczką, po poświęceniu w kościele wisiały w domu nad drzwiami, nad oknami, przy świętych obrazach, u wrót stodół i obór, aby broniły domu przed pożarem, burzą, gradobiciem i szkodnikami oraz przed czarownicami, które zabierały krowom mleko. Zioła z tych wianków wykorzystywano przez cały rok – dodawano do pożywienia chorującym zwierzętom, spalano, w czasie burz, by ochroniły dom przed piorunami, dymem z wianków leczono ból gardła i przestrach u dzieci.
Z poświęconych wianków przyrządzano napary na różne dolegliwości i choroby. Intensywny zapach ziół miał odstraszać złe moce. Wkładano wianek pod pierwszą skibę, pod fundament nowobudowanego domu, zakopywano na rogach pola dla ochrony i błogosławieństwa Bożego.
Uroczystość Bożego Ciała jest wielkim świętem Kościoła, ale również wiąże się z tradycją ludową, radością i pięknem polskich procesji.
Boże Ciało to święto Eucharystii, które w kulturze ludowej miało charakter widowiska kultowego należącego do tradycji wiosennego świętowania, stąd prośby o pogodę, urodzaj, odsunięcie klęsk żywiołowych. Kwiaty, zielone gałązki, wianki wskazują na przedchrześcijańskie znaczenie odradzającego się na wiosnę życia. Uroczystość Najświętszego Ciała i Krwi Pańskiej ma wybitnie chrześcijański charakter, ale w praktykach lokalnych można doszukać się elementów ludowych i lokalnego kolorytu.
źródło: asr/MKiDN, fot. Getty Images/Artur Widak/NurPhoto
Więcej na ten temat
