Mistrz wschodnioeuropejskiego symbolizmu, malarz, kompozytor, pisarz, a także fotograf Mikolajus Konstantinas Čiurlionis – najwybitniejsza postać kultury litewskiej przełomu XIX i XX w. Jego dorobek artystyczny, który powstał w przeciągu zaledwie dekady, wywarł ogromny wpływ na sztukę i kulturę Litwy, gdzie uznawany jest za narodowego wieszcza.
Dzieciństwo, studia
Urodził się 22 września 1875 r. w miejscowości Orany (lit. Varėna) na Litwie, ale młodość spędził w Druskiennikach i Płungianach, gdzie grał w orkiestrze księcia Ogińskiego.
Już we wczesnym dzieciństwie Čiurlionis ujawnił swoje muzyczne uzdolnienia. Podobno w wieku lat trzech potrafił imitować na klawiaturze zasłyszane melodie, a jako pięcio- lub sześciolatek sprawnie grał już na fortepianie i organach. Jego muzyczny talent odkrył hrabia Michał Mikołaj Ogiński, który ściągnął młodzieńca na swój dwór w Płungianach i dał zatrudnienie w książęcej orkiestrze.
Okres studiów prawie w całości spędził w polskim środowisku bohemy artystycznej w Warszawie.
Mikalojus Čiurlionis nie znał języka litewskiego, a jego językiem rodzinnym był polski. Przez całe swoje życie prowadził dzienniki w języku polskim, całokształt jego twórczości literackiej stworzony został w języku polskim, jak i większość jego listów.
Po rewolucji 1905 r. zaczął identyfikować się jako Litwin. W tym czasie kierował chórem warszawskiego Towarzystwa Litewskiego Wzajemnej Pomocy. W 1907 r. wyjechał do Wilna, gdzie przebywał 2 lata. Współorganizował tam pierwszą Wystawę Sztuki Litewskiej i był jednym z 19. współzałożycieli Litewskiego Towarzystwa Artystycznego – założył w nim sekcję muzyczną.
Uzdolniony malarz
Malarska twórczość Čiurlionisa najczęściej zaliczana jest do symbolizmu – jest to jednak symbolizm diametralnie różny od twórczości Jacka Malczewskiego, kojarzonej z tym terminem w Polsce. Także rola Čiurlionisa jako malarza „narodowego” odbiega od tego, co uosabia postać i twórczość Jana Matejki. I właśnie te różnice mogą być bardzo pouczające.
Čiurlionis istoty narodowego ducha szukał w rodzimym krajobrazie – badacze wskazują na okolice Druskiennik (Rajgardas) i pomorze bałtyckie (Palanga) jako dwa inspirujące artystę obszary – i w starożytnych litewskich legendach i mitologii, za każdym razem jednak przefiltrowanych przez wrażliwość artysty.
Oryginalność tych obrazów, bardzo często wykraczająca poza horyzont współczesności, sprawiała, że szukano dla nich parenteli poza symbolizmem, widząc w samym artyście prekursora malarstwa abstrakcyjnego, a nawet surrealizmu, a także inspirację dla takich artystów, jak Kandinsky czy Klee.
Namalować muzykę
Muzyka była pierwszym medium, w którym kształcił się Čiurlionis. Muzyki też nigdy nie zarzucił – nawet po tym, jak zaczął studiować malarstwo w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych (1904–1906).
Choć Čiurlionis nie dążył w bezpośredni sposób do syntezy malarstwa i muzyki (malowania na płótnie muzyki, czy oddawania obrazu w muzyce), jego obrazy i muzykę łączą bardzo głębokie związki.
W abstrakcyjnych układach kompozycji malarskich Čiurlionis zawierał impresje muzyczne, a trzyczęściowe prace malowane temperą układał w cykle niejednokrotnie wzorowane na cyklach muzycznych (czteroczęściowe cykle malarskie, w których poszczególne części noszą nazwy allegro, andante, scherzo i finale). Także tytuły jego prac malarskich przywołują nazwy utworów i gatunków muzycznych (np. „Sonata słońca”, „Preludium i fuga” czy „Symfonia pogrzebowa”).
Za jego orkiestrowe opus magnum uchodzi poemat symfoniczny „Morze” z 1907 r. – z uwagi na tematykę mogący nasuwać skojarzenia z wydanym w 1905 r. słynnym tryptykiem Debussy'ego „La Mer”.
Jednak większą sławę przyniosły artyście utwory pianistyczne.
Według muzykologa Marcina Gmysa część obfitej pianistyki Čiurlionisa to „głęboko w swej strukturze zaszyfrowane odpowiedniki jego własnych wizji malarskich”.
Ten sam badacz zauważa, że począwszy od lat 1904–1905 Čiurlionis zaczyna pisać dzieła zrywające z coraz mniej modnym romantyzmem, które – jak „Wariacje z Besacas” z „wdrukowanym” w jej zmatematyzowaną formę palindromem – ze współczesnej nam perspektywy stoją w samej szpicy europejskiej awangardy.
– Komponując utwory oparte na niedługich seriach, genialny Litwin o całą dekadę wyprzedził Arnolda Schönberga, „podręcznikowego” ojca serializmu (w wydaniu dwunastodźwiękowym) – konkluduje Gmys.
Szczególnym zwieńczeniem – a potencjalnie także i nowym otwarciem – w muzycznym dorobku Čiurlionisa miała stać się projektowana opera „Jurate” do libretta żony artysty. Opera inspirowana motywami zaczerpniętymi z litewskiego folkloru, opowiadać miała historię miłości bogini morskiej Juraty i rybaka Kastytisa, kwitnącą w bursztynowym zamku na dnie morza.
Jako artysta wszechstronnie uzdolniony, Čiurlionis uprawiał też literaturę (m.in. pamiętniki, poematy prozą, wiersze), a pisał po polsku.
Jak pisał Čiurlionis?
Przez całe życie pozostawał pod wielkim wpływem Słowackiego, a także bardziej współczesnych poetów młodopolskich. Jednak jego specyficzną twórczość literacką trudno zaliczyć do romantyzmu czy młodopolszczyzny. Monograf artysty Radosław Okulicz-Kazaryn, na podstawie zachowanych fragmentów „Pamiętnika rekonwalescenta”, stawiał tezę, że Čiurlionis zamierzał wejść do polskiej literatury jako autor rzeczy groteskowej.
Tomasowi Venclovie próby jego rodaka dziwnie przypominają twórczość Franza Kafki. „Doktor schował zegarek pod powiekę prawego oka, lewym mrugnął i powiedział mi, że jestem zdrów zupełnie i mogę śmiało wyjść na ulicę” – brzmiało pierwsze i jedyne zachowane zdanie „Pamiętników”.
Mikolajus Kanstantinas Čiurlionis zmarł 10 kwietnia 1911 r. w wieku niespełna 36 lat w sanatorium Pustelnik (dziś część Marek pod Warszawą), gdzie przez rok leczył się po przebytym załamaniu nerwowym. Pochowano go na cmentarzu na Rossie w Wilnie.
Nie doczekał niepodległości Litwy, nigdy nie zobaczył też swojej córki Danutė (1910–1995). Już po trzech latach od uzyskania niepodległości przez Litwę powołano do życia w Kownie Galerię Čiurlionisa, którą z czasem zamieniono w muzeum jego imienia.
Źródło: culture.pl/ wkipedia/ bernardinai.lt
źródło: TVP Wilno, fot. Getty Images/ Fine Art Images
Więcej na ten temat
