W czerwcu minęło 50 lat od śmierci Jerzego Ordy – jednej z najbardziej charakterystycznych postaci XX-wiecznego Wilna. Już 23 listopada będziemy mogli obejrzeć dokumentalny film poświęcony życiu i działalności tego niesłusznie zapomnianego historyka i działacza społecznego.
„Wilnianin z wyboru”, „Humanista integralny”, „Człowiek paradoksu” – tak określali Jerzego Ordę ci, którzy mieli okazję go bliżej poznać. On sam jeszcze w okresie międzywojennym nazwał siebie „anarchistą w duchu św. Augustyna”, a św. Augustyn ten anarchizm zamknął w bardzo krótkiej zasadzie: „Kochaj i rób, co chcesz”.
Jerzy Orda urodził się 20 marca 1905 r. w Nowoszycach pod Pińskiem. Pochodził z rodziny ziemiańskiej, głęboko zakorzenionej w tradycji Wielkiego Księstwa Litewskiego. Więzy pokrewieństwa łączyły go z Napoleonem Ordą, akwarelistą i rysownikiem, oraz z rodem Giedroyciów. Rodzina od strony matki pochodziła z Galicji, a jego dziadkiem był wybitny historyk Stanisław Smolka. Do Wilna przyjechał w 1926 r., by kontynuować studia historyczne na Uniwersytecie Stefana Batorego. Miasto, jego barokowa architektura i niepowtarzalny charakter zafascynowały go tak bardzo, że pozostał mu wierny niezależnie od bardzo burzliwych wydarzeń II wojny światowej i trwającej dziesięciolecia sowieckiej okupacji.
„Prawdziwą jego specjalnością, miłością i zawodem była stolica Wielkiego Księstwa Litewskiego, Wilno. […] Zastanawiam się, z kim później dyskutował, jeśli całe jego środowisko dokoła uniwersytetu, instytutów i bibliotek emigrowało. Może, zważywszy, że przedmiot jego miłości, miasto barokowych kościołów zachowało się niezniszczone, język nie był dla niego najważniejszy i znalazł podobnych, co on fanatyków wśród litewskich wyznawców Wilna?” – pisał o nim Czesław Miłosz.
Świetnie wykształcony historyk był nie tylko skarbnicą wiedzy o zasobach wileńskich archiwów, ale również – a może przede wszystkim – człowiekiem o wyjątkowych cechach osobowości. Niemal całe życie Orda konfrontował się z autorytaryzmem bądź totalitaryzmami. W tak trudnych czasach potrafił zawsze obronić swoją niezależność, działać zgodnie z nakazami sumienia, choć płacił za to ogromną cenę. Czasem głośno protestując, czasem cicho, lecz stanowczo stojąc przy swoim, pozostawał wiernym prawdzie…
„Był jedną z najoryginalniejszych postaci ówczesnego Wilna. Niewysoki, z podłużną, zupełnie odsłoniętą czaszką, na której w chwili natężonego skupienia zbierają się fałdy skóry. Nos miał wąski, oczy wypukłe, ciemne, ubrany był w sfatygowaną marynarkę i nieokreślonego koloru spodnie, chadzał w drewnianych tankietkach, przymocowanych do nóg startymi do ostateczności cienkimi paskami […]. Zdawało się, że ten człowiek na wylot przejrzewał mgiełkę historii, całą jej zawiłą nić. Dodawał otuchy i uczył za pozornymi dostrzegać wydarzenia istotne, które tutaj, na krawędzi ze Wschodem i Zachodem są tak skomplikowane i kapryśne” – pisał o Ordzie prof. Tomas Venclova.
Postać Ordy widzowie poznają poprzez świadectwo osób znających go osobiście oraz tych, które dzielą te same, co on, pasje. Życiorys Ordy, na pozór spokojny, a w rzeczywistości – pełen dramatycznych zwrotów, jest dla twórców filmu również okazją do zastanowienia się nad granicami wolności człowieka w totalitaryzmie, czy też może – granicami władzy totalitarnego państwa nad ludzką wolnością.
Premiera filmu odbędzie się 23 listopada 2022 r. w Narodowej Galerii Sztuki w Wilnie (Konstitucijos prospektas 22, Wilno). Projekcję filmu poprzedzi dyskusja z udziałem twórców filmu i osób związanych z postacią dr. Jerzego Ordy. Rozpoczęcie wydarzenia: godz. 17.00. Wstęp wolny.
Film będzie można również obejrzeć w kinie Slakvija w dniach 7–10 grudnia 2022 r. Prezentacje filmu odbędą się w ramach obchodów 700. rocznicy założenia Wilna.
Informacje o filmie
„Jerzy Orda. Anarchista w duchu św. Augustyna”
Film dokumentalny, czas trwania: 55 minut
Scenariusz: Ilona Lewandowska
Reżyseria: Dovilė Gasiūnaitė
W filmie udział wzięli: Krystyna Adamowicz, dr Rasa Antanavičiūtė, Alwida Bajor, ks. Wojciech Górlicki, prof. Zigmantas Kiaupa, Wojciech Piotrowicz, doc. dr Andrzej Pukszto, dr Vitalija Stravinskienė, Wojciech Zagała, Paweł Zienowicz
Produkcja: Teresa Rožanovska, Ketvirta Versija, Fundacja „Pomoc Polakom na Wschodzie”
Partnerzy Projektu:
Centrum Badania Ludobójstwa i Ruchu Oporu Mieszkańców Litwy
Instytut Historii Litwy
Samorząd Miasta Wilna
Narodowa Galeria Sztuki
Patron medialny: Polskie Radio dla Zagranicy, Go Vilnius, Instytut Polski w Wilnie
Zadanie publiczne finansowane przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w konkursie „Dyplomacja publiczna 2022”.
