W ostatnim odcinku cyklu (nie)Lokalni zapoznamy się z historycznym miejscem produkcji żelaza – Ławaryszkami. Litewska wieś położona jest przy samej granicy z Białorusią, po obu stronach rzeki Wilenki. Krystyna Juckiewicz – katolicka redaktorka polskiej społeczności na Litwie, zasłużona dziennikarka oraz autorka programu TVP Wilno „Ewangeliarz Litewski” w najdrobniejszych szczegółach zna tę miejscowość, gdyż stamtąd pochodzi. Warto wspomnieć również, że K. Juckiewicz kiedyś badała Ławaryszki pod względem historycznym oraz kulturowym. Jakie tajemnice kryje w sobie wyjątkowa miejscowość?
Historia – wyjątkowość miejscowości
Położone na terenach obecnej Wileńszczyzny Ławaryszki zaistniały pierwotnie jako ośrodek pozyskiwania metali. Ziemia tych terenów zawierała spore ilości rudy żelaza, co wykorzystywali ówcześni mieszkańcy. Cennym znaleziskiem na terenie Ławaryszek z archeologicznego punktu widzenia były szczątki dawnych pieców do wypalania rudy błotnej. Wmurowana płyta na wzgórzu przy kościele informuje o przebiegu i wynikach archeologicznych.
Za czasów Giedymina stolica Wielkiego Księstwa Litewskiego (WKL) – Wilno była ściśle powiązana przez kontakty handlowe z miastami na Rusi. W tych to właśnie czasach powstał trakt Wilno-Połock, który z Wilna prowadził przez Nową Wilejkę, Ławaryszki, Świr, Postawy do Połocka. Przy owym trakcie, w odległości 24 km, na wschód od Wilna, nad brzegiem Wilenki znajdują się Ławaryszki.
Właśnie traktem połockim ciągnęły zapewne wojska książąt litewskich przeciwko ruskim „kniaziom”, ów ciąg komunikacyjny, który odegrał tak znaczącą rolę w rozwoju Ławaryszek, podupadł zupełnie po najeździe moskiewskim, kiedy to podczas wojny w 1655 r. Ławaryszki zostały spalone, a ludność niemal całkowicie wymarła na skutek zarazy.
Początki
W źródłach historycznych pierwszą wzmiankę znajdujemy w 1533 r. Nazwa Ławaryszki powstała ze złożenia słów „lawa i jasny”(z lit. ryškus). Ludność otrzymywała się z eksploatacji lasów oraz rybołówstwa. Zasobna puszcza ławaryska dostarczała pod dostatkiem zwierzyny, stąd były popularne tereny łowieckie wielkich książąt litewskich, później także królów polskich.
Stąd wywodzi się również legendarny przekaz o wspólnym polowaniu na niedźwiedzia króla Jagiełły i jego świty. Jeden z uczestników wyprawy (imię nieustalone), który śpiesząc na pomóc zaatakowanemu przez niedźwiedzia monarsze, sam padł ofiarą potężnego zwierza. Przekaz ustny parafian głosi, że w jego intencji była sprawowana Msza św. w kościele ławaryskim. Co ciekawe, tradycja ta przetrwała do II Wojny Światowej.
Wkrótce po przyjęciu chrześcijaństwa przez Litwę i otworzeniu zrębów katolickiej organizacji kościelnej na terenie Ławaryszek zaistniał dwór książęcy, należący do wojewody wileńskiego, Jana Dowgirda. W XVII w. Ławaryszki były własnością magnackiej rodziny Paców, fundatorów pierwszego kościoła w Ławaryszkach. Z małżeństwa Stefana Paca i jego żony Anny przyszły na świat trzech synów i trzy córki. Jeden z synów Mikołaj Stefan Pac był kasztelanem, a potem, w latach 1662-1664 biskupem wileńskim. Na skutek koligacji małżeńskiej Ławaryszki przeszli w posiadanie Sapiehów. Na początku XVIII w. dwór Sapiehów został zniszczony na skutek jednej z bitew.
Kościół parafialny w Ławaryszkach – parafia p.w. św. Jana Chrzciciela
Pierwszy kościół w Ławaryszkach powstał z inicjatywy i fundacji Anny i Stefana Paców. Jego budowę rozpoczęto w 1642 r. Owa pierwotna świątynia zbudowana była z drewna sosnowego i znajdowała się po przeciwległej stronie traktu Wilno-Połock. Kościół ten istniał niedługo, bo zaledwie 11 lat.
W czasie najazdu rosyjskiego, pod dowództwem Chowańskiego, w 1655 r. w sierpniu został spalony. Z ruin podźwignął go bp. wileński Aleksandr Sapieha. Po 80 latach kościół znowu uległ pożarowi i wtedy w latach 1750-1760 na polecenie bp. wileńskiego Michała Jan Zienkiewicza wybudowano nowy, również z drewna.
Po wybudowaniu w 1906 r. nowego kościoła stary, drewniany został w 1908 r. przeniesiony do Szumska, a następnie w 1936 r. do Dubniszek (obecna Białoruś), gdzie została założona nowa parafia.
Plebania kościelna została zbudowana w 1908 r. przez ks. Józefa Mironasa. W latach 1948-1989 w budynkach plebanijnych było usytuowane laboratorium. W 1992 r. parafia odzyskała Dom Parafialny, wybudowany w 1937 r. Dom ten został zabrany w 1948 r. i przeznaczony na Dom Kultury, a później – bibliotekę.
Wystrój i architektura kościoła
Budowla kościoła ma wyjątkowy wygląd: dużych rozmiarów świątynia z cegły, otrzymana w stylu neogotyckim, długa na 42 m, szeroka na 17 m. Posiada trzy nawy. Ołtarz główny został wzniesiony w 1924 r. w stylu gotyckim. Zawiera cztery figury z otwartym sercem św. Jana Chrzciciela, św. Franciszka i św. Antoniego. Warto podkreślić, że dwa boczne ołtarze, stylizowane na barok, pochodzą ze starego kościoła. Jeden z nich jest poświęcony Matce Bożej Różańcowej słynącą łaskami.
W środkowej części można zobaczyć obraz przedstawiający N.M.P. wręczającą różaniec św. Dominikowi (dzieło XVIII w.). Drugi ołtarz boczny poświęcony św. Józefowi. Obraz ten przedstawia atrybuty szkoły malarskiej J. Czechowicza.
Kościół w latach 1913-1914 wyposażono w szesnasto-głosowe organy stożkowe o mechanicznej trakturze z kontuarem z przodu. Instrument wykonano w firmie Piotra Wojciechowicza.
Co ciekawe, kościół posiada również trzy dzwony odlane z najlepszego spiżu dzwonowego w odlewni dzwonów braci Felczyńskich w Kałuszu.
Charakterystyka ludności
Krystyna Juckiewicz opowiada, że obecnie zdecydowana większość ludności Ławaryszek i okolic to Polacy, obok Litwinów i Rosjan. Natomiast do II Wojny Światowej terytorium Ławaryszek i okolic zamieszkiwały także rodziny żydowskie, których głównym ich zajęciem był handel.
Żydzi mieli tu swoje dwory, sklepy i karczmy, których w samych Ławaryszkach było cztery. Najbogatszym Żydem na terenie gminy był Mojsza. Stać go było na to, by jego dzieci mogły pobierać naukę w Wilnie.
Jedną z największych karczm w Ławaryszkach trzymał Judel. Warto dodać, że karczma została zachowana do dziś. Najokazalszym domem żydowskim była piekarnia Łapidy, która prawie w niezmienionym stanie dotrwała do dziś.
Nierzadkim zjawiskiem było również to, że Żydzi wykupowali od ludzi nieroztropnych za nieduże pieniądze całe majątki. Przykładem tego był wykupiony dwór w pobliskich Pietruliszkach, gdzie swoje dobra miała rodzina Kotwiczów. Kotwicz był hazardzistą i pewnego dnia swój majątek przegrał w karty. Wtedy to dwaj bracia Anolik i Abram wykupili jego posiadłość i tam zamieszkali. Przed napaścią Niemiec na Polskę dwór sprzedali i wyjechali za granicę. Majątek odkupiła pani Masojć za pieniądze, która wygrała na loterii. Nie pozostała jednak długo przy tej własności, gdyż obawiając się, że będzie potraktowana jako kułaczka i wywieziona na Sybir wyjechała do Polski. W ten sposób w dworze w Pietruliszkach zaczęła działać szkoła, w której uczyły się dzieci z pobliskich okolic.
Bolesny epizod w dziejach Ławaryszek jest także związany z okolicami wsi Pietruliszki. Z przekazu ustnego parafian z Ławaryszek wiadomo, że podczas okupacji hitlerowskiej, została tu zbudowana drewniana szopa, w której latem w 1943 r. dokonano egzekucji na ludności żydowskiej.
Ławaryszki pomimo swojej historii są bogate w piękno przyrody: malownicze lasy, pola, kręta Wilenka. Krystyna Juckiewicz twierdzi, że jej wielka miłość do tej miejscowości nieprzerwanie trwa do dziś. Polecamy więc wybrać się w podróż do Ławaryszek i poznać tę autentyczną miejscowość Litwy.
źródło: TVP Wilno/ Elżbieta Tupikowska, fot. TVP Wilno
Więcej na ten temat
